دلم شیراز و دوچشم ناز و شراب عشق می خواهد

بایگانی

آرامگاه حافظ، زیارتگه رندان جهان

| شنبه, ۱۳ تیر ۱۳۹۴، ۱۲:۰۵ ب.ظ

بر سر تربت ما چون گذری همت خواه      که زیارتگه رندان جهان خواهد بود.

حافظ که بود؟




خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین حافظ شیرازی از شاعران بزرگ قرن هشتم ایران است.

وی در شهر شیراز دیده به جهان گشود و در همان شهر نیز پس از وفات به خاک سپرده شد.

برخی از محققین همچون علامه دهخدا، سال ولادت وی را با استناد به قطعه های سروده شده توسط حافظ را در اوایل قرن هشتم هجری و بعد از ۷۱۰ هجری تخمین زده اند. در خصوص سال وفات حافظ شیراز نیز اختلاف نظرهای کمی وجود دارد. عده ای سال وفات وی را ۷۹۲ هـ. ق عنوان کرده اند.

از حافظ شیرازی که به لسان الغیب معروف است، دیوان شعری برجای مانده که دارای ۵۰۰ غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی باقی مانده است. این مجموعه ی باارزش تا به امروز بیش از ۴۰۰ بار به شیوه های مختلف و به زبان های دیگر زنده جهان چاپ شده است. همچنین تعدادی از نسخه های خطی ساده و تذهیبی در کتابخانه های ایران، افغانستان، پاکستان، ترکیه و کشورهای غربی موجود می باشد.

همه ساله در روز ۲۰ مهرماه برابر با یازدهم اکتبر، به مناسب روز بزرگداشت حافظ، در شهر شیراز و سایر نقاط جهان جشن ها و برنامه های ملی و بین المللی نظیر شب شعر، گل افشانی، نمایش و رونمایی از دیوان های شعر حافظ برگزار می شود. همچنین روز بیستم مهرماه در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان روز بزرگداشت حافظ ثبت شده است.

تاریخ ساخت بناهای آرامگاه

حافظ شیرازی پس از وفات در محل مورد علاقه ای خود یعنی گلگشت مصلی به خاک سپرده شد. سال ها بعد یعنی در سال ۸۵۶، میرزا ابوالقاسم گورکانی، یکی از نوادگان شاهرخ ابن تیمور، دستور ساخت آرامگاهی زیبا بر مزارش را داد. به دنبال ساخت این آرامگاه، اطراف آن را با گل و سبزه آراستند که جلوی آن حوض بزرگی قرار داشت و از آب رکن آباد پر می شد. این اقدام زمنیه ایجاد باغ مصفا و تالار زیبای حافظ را به وجود آورد.

این بنا در اوایل قرن یازدهم هجری در زمان سلطنت شاه عباس تعمیر گردید . در زمان نادر شاه افشار نیز تعمیراتی بر آرامگاه انجام گرفت . اما بنیادی ترین کار در زمان کریمخان زند بر روی آرامگاه انجام گرفت.

او در سال 1189 ه.ق. ساختمانی اساسی بر روی آرامگاه حافظ ساخت .

ساختمان او به شیوه ی بناهای زمان زندیه دارای تالاری با چهار ستون سنگی یک پارچه بود که از طرف شمال و جنوب گشاده و در دو طرف چپ و راست آن دو اتاق ساخته شده بود به گونه ای که مقبره ی حافظ در شمال تالار قرار می گرفت و در جنوب آن باغی بزرگ نمایان بود .

این چهارستون با ارتفاع 5 متر هنوز هم در وسط تالار مقابل پله ها با نقوش رنگ باخته اما زیبا خودنمایی می کنند ..

همچنین کریمخان دستور داد تا سنگی از جنس مرمر برای قبر خواجه بتراشند و پس از آماده شدن سنگ دو غزل از غزل های حافظ را به خط نستعلیق که توسط حاج آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نوشته شده بود ، بر روی آن حجاری کردند که این سنگ هنوز هم بر روی قبر قرار دارد


                                  سنگ قبر حافظ

ابعاد این سنگ 40 *80*266 سانتی متر است . در بالای کتیبه ی سنگی و در میان ترنجی این جمله نوشته شده است : " انت الباقی و کل شی هالک ".

در زیر آن غزلی زیبا از حافظ در 12 سطر با مطلع :

مژده ی وصل تو کو کز سر جان بر خیزم  طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

به ولای تو اگر بنده خویشم خوانی      از سر خواجگی کون و مکان برخیزم          

و دور آن نیز غزلی دیگر با مطلع :

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش    پیوسته در حمایت لطف اله باش

 

 

نوشته شده است . همچنین در دو گوشه ی بالای سنگ ، این دو مصرع نوشته شده است :
بر سر تربت ما چون گذری همت خواه    که زیارتگه رندان جهان خواهد بود.

و در گوشه پائینی سنگ دو مصرع زیر نوشته شده است :

چراغ اهل معنی خواجه حافظ       بجو تاریخش از خاک مصلی

که خاک مصلی به حساب ابجد 791 می باشد و بیانگر تاریخ وفات حافظ است .

پس از حکومت زندیه نیز افراد زیادی آرامگاه را تعمیر و مرمت کردند که برخی از آنان عبارتند از :

- در سال 1273 ه.ق. تهماسب میرزا ( مؤید ) حکمران فارس آرامگاه را تعمیر و مرمت کرد .

- در سال 1295 ه.ق. مرحوم فرهاد میرزا ( معتمدالدوله ) فرمانفرمای فارس معجری چوبی بر آرامگاه خواجه نصب کرد .

- در سال 1317 ه.ق. ملا شاه جهان زرتشتی یزدی( اردشیر ) که ساکن تهران بود بخاطر علاقه ای که به حافظ داشت بر مزار او رفته و تفألی به دیوان حافظ می زند که شعر زیر می آید :

ای صبا با ساکنان شهر یزد از ما بگو     کای سر حق ناشناسان گوی میدان شما

وی از این شعر خوشش آمده و تصمیم می گیرد بقعه و بارگاه مجللی بر روی قبر حافظ بسازد . به همین منظور مشغول به کار می شود و معجری بر فراز قبر می سازد ولی یکی از سادات  وقت به جرم آن که چرا یک شخص زرتشتی ( گبر ) می خواهد قبر حافظ را بسازد ، آن بنا را خراب کرد و شخص بانی را از این کار باز داشت . ( گفته شده است در آخر عصایش را به قبر حافظ می زند و خطاب به او می گوید : درویش می خواستند تو را نجس کنند ، نگذاشتم !)

هنوز آثار افتادن چوب بست ها بر روی سنگ قبر به صورت شکستگی در سنگ به چشم می خورد .

- در سال 1319 ه.ق. شاهزاده ملک منصور ( ملقب به شعاع السلطنه )‌ والی فارس معجری آهنین بر قبر حافظ ساخت و کتیبه ای را نیز بر بالای آن قرار داد .

 

- در سال 1310 خورشیدی فردی به نام دبیر اعظم بهاری که استاندار فارس بود ، سردر حیاط جنوبی و نارنجستان ان را سروسامان داد ، همچنین خیابانی در جلو آرامگاه احداث کرد و نام آن را« خرابات» گذاشت که بعدها به گلستان تغییر نام پیداکرد .

بنای اصلی آرامگاه حافظ

- در سال 1314 خورشیدی به کوشش مرحوم علی اصغر حکمت شیرازی (وزیر فرهنگ وقت) وعلی ریاضی (رئیس فرهنگ وقت) طرح نقشه ی آرامگاه حافظ ، به شکل کنونی آن با طراحی و نظارت مهندس « آندره گدار» شرق شناس و ایران شناس بزرگ فرانسوی تهیه شد و به مرحله ی اجرا درآمد و در سال 1316 به اتمام رسید.

طبق این نقشه در تالار ، چهار ستون وسط که در زمان زندیه احداث شده بود ، از دوطرف امتداد یافت و حافظیه به دو محوطه ،شامل باغ در جنوب، تالار و آرامگاه در شمال آن تبدیل شد.
در این ساختمان عمارت قدیمی کریم خان زند به صورت تالاری درآمد که 56 متر طول دارد و به وسیله ی 20 ستون سنگی بلند نگه داشته می شود که چهارستون یک پارچه ی کریم خانی در میان این ستون ها قرار دارد و 16 ستون دیگر دوتکه است که در سال 1315 شمسی ساخته و نصب گردیده است.

بنای آرامگاه

آرامگاه حافظیه درمجموع 20000 متر مربع مساحت دارد و دارای چهار در است : یکی جنوبی (در ورودی اصلی) ،دو در بزرگ و کوچک در سمت غرب و یک در، که در ضلع شمال شرقی به گلخانه گشوده می شود . بنای آرامگاه به دو صحن شمالی و جنوبی تقسیم شده است که حدفاصل دو صحن با دو ردیف پلکان سنگی که به تالاری 56 متری می رسد ، از یکدیگر جدا شده اند .( که با انجام برنامه های توسعه ی ارامگاه که خوشبختانه در دست انجام است ، این ویژگی ها دگرگون خواهد گشت.)
صحن (حیاط) جنوبی:
این حیاط که نسبت به کف تالار 18 پله ، قریب 4 متر گودتر است ، به ابعاد 80 * 150 متر است. در وسط حیاط باغچه ی باریک بلوار مانندی است به عرض 4 متر که در آن چمن و گل کاشته می شود. در طرفین این بلوار ، دو راهرو به عرض 4 متر است که به رفت و آمد اختصاص دارد . در اطراف دو راهرو ، دو باغچه است به ابعاد 20* 45 متر که اطراف آنها سرو وکاج کاشته اند و در وسط هر یک از این دو باغچه ، یک حوض مستطیلی به ابعاد 4* 32 متر ساخته شده است . طرفین این دو باغچه راهرویی است به عرض 4 متر که برای استراحت و رفت و آمد احداث شده اند. در مشرق و مغرب حیاط دو نارنجستان است که هر یک به ابعاد 35* 70 متر است . این نارنجستان ها علاوه بر آن که پیوسته سبز و خرم اند ، در فصل بهار که غرق بهار نارنج می شوند ، فضای حافظیه را معطر می سازند.
در سه طرف حیاط جنوبی آرامگاه دیوارهای اجری مرتفعی است، منتها قسمتی از وسط دیوار جنوبی را برداشته و نرده های اهنی نصب کرده اند و در وسط آن ، در ورودی به حافظیه قرار دارد که با سه پله به خیابان گلستان متصل می شود.
تالار حافظیه:
همان گونه که توضیح داده شد ، این تالار از ساختمان های دوره ی زندیه است که سابقاً در وسط ، تالاری با چهار ستون و هر طرف آن تالار ، چهار اتاق بوده است که در تعمیرات اخیر اتاق ها را برداشته اند و تالار فعلی به طول 56 متر و عرض 8 متر با 20 ستون سنگی به ارتفاع 5 متر به وجود امده است .
شکل این تالار تلفیقی از معماری هخامنشی و زندیه را در خود دارد .
در طرفین تالار( مشرق و مغرب آن ) دو اتاق ساخته شده که یکی دفتر آرامگاه است و دیگری را سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در اختیار دارد . در پیشانی این دو اتاق (سه بیت بر پیشانی دیوار شرقی و سه بیت بر پیشانی دیوار غربی) یکی دیگر از غزلهای حافظ را به خط نستعلیق بر روی سنگ مرمر نوشته و نصب کرده اند . مطلع این غزل عبارت است از :
روضه ی خلدبرین خلوت درویشان است
مایه ی محتشمی خدمت درویشان است
همچنین بر پیشانی نمای خارجی تالار و رو به سمت باغ ورودی ( صحن جنوبی ) غزل :
گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس   زین چمن سایه ی آن سرو روان ما را بس

وبر پیشانی نمای دیگر و به سمت مقبره ، غزل :

چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست                سخن شناس نه ای دلبرا خطا اینجاست

نصب شده است .


صحن ( حیاط) شمالی :
صحن شمالی حافظیه به ابعاد 60* 50 متر است که سابقاً قبرستان عمومی بوده است . در وسط صحن ، قبر خواجه قرار دارد که با داشتن پنج پله ، قریب یک متر از کف صحن مرتفع تر است.
سنگ مرمری که کریمخان زند بر روی مزار حافظ گذاشته ، هنوز با زیبایی و به همان حال باقی است .
بالای قبر گنبدی است که به وسیله ی هشت ستون سنگی یکپارچه ی پنج متری و به شکل ستون های کریمخان نگهداری می شود . سطح خارجی گنبد به وسیله ی ورق های مس ، ترک ترکی ، مانند کلاه قلندران و درویشان پوشیده شده و سقف گنبد با کاشی های رنگین معرق ،تزئین شده است . دورتادور زیر سقف ابیاتی با خط ثلث روی کاشی نوشته شده است . بر روی این کتیبه ها غزلی زیبا از حافظ با مطلع :
حجاب چهره ی جان می شود غبار تنم   خوشا دمی که از این چهره پرده برفکنم

نقش بسته است .

در جنوب صحن دو حوض آب بزرگ و مستطیل شکل ( در شرق و غرب) قرار دارد که منبع آب حوض های بزرگ باغ ورودی در صحن جنوبی است و هر یک به وسیله ی دو باغچه با درختان نارنج ، محصور شده است . دورتا دور صحن نیز باغچه هایی است که در آن ها کاج ، سرو و نارنج کاشته شده و چمن کاری شده است .

در سمت شرقی صحن ، دیواری بلند است که پشت آن آرامگاه های خصوصی خانواده ی فربد و آرامگاه معدل ( محل کنونی دفتر انجمن دوستداران حافظ) واقع شده است .
بر پیشانی این دیوار غزل :

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو     یادم از کشته ی خویش آمد و هنگام درو
و غزل :
عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت    که گناه دگری بر تو نخواهند نوشت

با خط زیبای ثلث بر روی کتیبه هایی نصب شده است .

در سمت شمالی صحن حافظیه ، در وسط ، عمارت کتابخانه است که مرکز حافظ شناسی در آن قرار دارد . سمت غرب کتابخانه ، چایخانه ی سنتی و در قسمت شرق آن نیز غرفه ی فروش کتاب های میراث فرهنگی است .
بر سر در چایخانه کتیبه ای با خط نستعلیق و بیت :

رواق منظر چشم من آشیانه ی تست  کرم نما و فرود آ که خانه خانه ی تست



و در سراسر پیشانی دیوار شمالی صحن ، غزل :

سحرم هاتف میخانه به دولت خواهی   گفت باز آی که دیرینه ی این درگاهی

با خط زیبای ثلث به چشم می خورد.
سمت غربی صحن شمالی نیز دیواری است با غرفه ها و آرمگاه های خصوصی که بر پیشانی آن نیز غزل :

بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است      بیار باده که بنیاد عمر بر باد است

 

 

جلوه گری می کند .
در این سمت نیز مقبره ها و آرامگاه هایی وجود دارد که مهمترین آنها مقبره الشعرا است و مابقی شامل :

آرامگاه خانوادگی ناصرالدین سالار ، آرامگاه ضیاء الدین فیلی ، آرامگاه خانوادگی فریدون توللی ( شاعر ) ، آرامگاه خانوادگی اسدالله عرب شیبانی ، آرامگاه خانوادگی خاندان طباطبائی کازرونی و آرامگاه خانوادگی خاندان قوام الملک شیرازی است که سردر مرتفعی دارد .

پشت مقبره خاندان قوام ( در سمت غرب مجموعه ی حافظیه ) نیز حیاط کوچکی است که در سمت مغرب آن چند مقبره شخصی متعلق به خانواده های مؤیدالملک قوامی ، صاحب دیوانی ، فصیحی و... است .
در وسط این محوطه کوچک و زیبا حوضی کوچک و نسبتاً عمیق قرار دارد . این قسمت اکنون به کلاس های بخش آموزش مرکز حافظ شناسی اختصاص یافته است .

در مقبره الشعرا ( که با دری کوچک و آهنی به فضای بزرگ و چمن کاری شده منتهی می شود ) جمعی از شاعران ، نویسندگان ، عالمان ، استادان دانشگاه و هنرمندان آرمیده اند که مشهورترین آنان عبارتند از :

دکتر لطفعلی صورتگر ( شاعر ، 1348-1279 شمسی ) ،

دکتر مهدی حمیدی شیرازی ( شاعر و استد دانشگاه 1365-1293 شمسی)

رسول پرویزی ( نویسنده و داستان نویس، وفات 1356 شمسی)

استاد جواد مصلح ( فیلسوف فرزانه ، 1377 -1298 شمسی ) استاد محمد خلیل رجایی ( استاد حکمت و ادب ، وفات 1354 شمسی)

دکتر عبدالوهاب نورانی وصال ( استاد دانشگاه 1373-1302 شمسی )

استاد دکتر علی محمد مژده ( استاد فرزانه ی ادبیات دانشگاه ، وفات 1381 شمسی)

استاد حمید دیرین ( مؤسس و رئیس انجمن خوشنویسان فارس ،1374-1315 شمسی )

استاد نورالدین رضوی سروستانی ( از بزرگان آواز و موسیقی اصیل ایرانی ،1379-1314 شمسی)

آیت اله العظمی شیخ محمد باقر شهید رابع مجتهد اصطهباناتی ( سرحلقه ی آزادی خواهان فارس، شهادت 1286 شمسی )

دکتر سید ابوطالب فنائی ( نویسنده ، مترجم و شاعر ، 1381-1328 شمسی ) و...

همچنین دورتادور دیواره ی صحن شمالی با آجرنماها و طرح های شمسه گونه و غرفه هایی با درهای چوبی که شکل گل های نیلوفر را در نقش خود جای داده اند به زیبایی صحن جلوه ای دو چندان می دهد . خطوط ثلث کتیبه ها و کتیبه ی نستعلیق تاریخ بنا را هنرمند و خطاط فقید شادروان امیرالکتاب ملک الکلامی نوشته است .

در قسمت شمالی کف صحن و در کنار آرامگاه حافظ نیز چندین سنگ قبر دیده می شود که مهم ترین آنها متعلق به :

شیخ محمد اهلی شیرازی ( شاعر معروف و صاحب کتاب مشهور سحر حلال متوفی به سال 942 ه.ق. ) ،

محمد نصیری الحسینی ملقب به فرصت الدوله شیرازی ( شاعر ، 1339-1271 ه.ق. ) ،

قطب العارفین آقامحمدهاشم ذهبی شیرازی ( از اقطاب سلسه ی ذهبیه ، متوفی به سال 1199 ه.ق. )

و حاج ملاعلی سمنانی ( عالم و عارف بزرگ ) است .

در جلوی کتابخانه نیز مقبره حاج سید محمدعلی کازرونی شیرازی ( از مجتهدان فارس ) شیخ محمد مهدی کجوری ( از مجتهدان برجسته ) شیخ محمدحسن کجوری و سید محمدرضا مجدالعلما ( دستغیب ) دیده می شود . همچنین محل کنونی کتابخانه ، مقبره قاسم خان ، والی فارس بوده است .

نمادشناسی بنا


بنای آرامگاه حافظ را علاوه بر سبک و سیاق ظاهری معماری اش ، می توان از منظری عرفانی و معنوی نیز کاوید که از نظر نمادشناسی قابل تأمل است .

بنای آرامگاه در مقابل خیابانی قرار گرفته است .

خیابان می تواند نمایی از اسارت در جهانی صنعتی باشد که تا زمانی که در آن زندانی هستیم نمی توانیم به تفکرات حافظ پی ببریم ، هم چنان که وقتی در خیابان ایستاده ایم ، آرامگاه را نمی توانیم ببینیم . صحن جنوبی آرامگاه جلوه ای از عالم ملک و اسارت در هواهای نفسانی است .

هر قدر که از در ورودی دورتر و به پله های ایوان نزدیک تر می شویم ، از قید تعلقات دنیای مادی هم رهاتر می شویم . از صحن جنوبی با گذر از دو ردیف پلکان سنگی به ایوان می رسیم که هر ردیف آن از 9 پله تشکیل شده است . 9 عدد افلاک است و در ادبیات و عرفان ایرانی بسیار مقدس .

از پله ها که بالا می رویم ، خود می تواند بیانگر نوعی معراج و کنده شدن از عالم ملک به قصد سیر در عالم ملکوت باشد . در این سیر ، کم کم بنای مقبره مانند خورشید درخشانی که طلوع می کند نمایان می شود .

ایوان بیانگر عالم ملکوت است . اینجاست که حجاب ها به کناری می روند و حقیقت ( مقبره ) آشکار می شود . پس از آشکاری حقیقت ، فرود از پله ها نمایانگر تعظیم در برابر این آفتاب خوبان است .

صحن شمالی ، عالم ملکوت را تداعی می کند که در آن سرانجام به ساحت حقیقت دست می یابیم ، جایی که هشت در ورود و خروج دارد و هر کسی از ظن خود یار آن می شود . هشت ستون مقبره ،هم می تواند نشانی از هشت در بهشت باشد و هم یادآور قرن هشتم هجری که حافظ در آن می زیسته است .
نمای درونی سقف با رنگ هایی تزئین شده که می تواند نمودهای عرفانی داشته باشد:
آبی فیروزه ای نماد بهشت ، قرمز ارغوانی نشان شراب ازلی ، سفید و سیاه نماد شب و روز و گذر زمان و قهوه ای سوخته نماد خاک است .
نمای بیرونی گنبد ، هم نمودی از آسمان است و هم ترک ترکی و به شکل کلاه قلندران و تاج درویشان .
وقتی این همه مفاهیم بلند پایه در فرهنگ و عرفان ایرانی اسلامی ، در هم آمیخته می شود ، آرامگاه شخصیتی را می سازد که خود نیز نمونه کامل یک رند عارف حقیقت جوی ایرانی است ، به یقین این مکان مقدس آرامگاه دل ها و زیارت گاه رندان جهان هست و خواهد بود .

طراح آرامگاه آندره گدار فرانسوی

یکی از شرق شناسان بزرگی که همواره به تاریخ و تمدن و هنر ایران عشق می ورزید ، آندره گدار فرانسوی بود . او که فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبای پاریس بود ، به سال 1307 هجری شمسی به دعوت دولت وقت و به منظور سامان دهی اداره کل باستان شناسی و نگهداری و مرمت بناهای تاریخی به ایران آمد. وی در طی 32 سال اقامت در ایران ( مدیریت اداره کل عتیقات و ریاست دانشکده هنرهای زیبای تهران ) از اغلب آثار تاریخی ایران بازدید کرد و ضمن تهیه ی فهرستی ازآن ها، اقداماتی در جهت حفظ و نگهداری و مرمت این آثار معمول داشت .
آندره گدار در جنگ جهانی دوم به هنگام اشغال فرانسه توسط نازی ها به نمایندگی کمیته ی ملی فرانسه در ایران برگزیده شد و نشریه ی فرانسه ی آزاد را در تهران منتشر کرد . او از سال 1936 به بعد به منظور شناساندن آثار تاریخی ایران به جهانیان ، با همکاری همسرش بانو یدا گدار و عده ای از محققان و دانشمندان ایرانی به انتشار جزواتی سالانه به زبان فرانسه به نام آثار ایران دست زد و در هشت جزوه با دقت و وسواس فراون با ذکر جزئیات هنر ایران و ارائه ی طرح و نقشه ی بناها به معرفی یکایک این آثار همت گماشت. ساخت و تکمیل بنای حافظیه به شکل امروزی یکی از کارهای بسیار زیبا و ماندگار وی است که با الهام از معماری اصیل ایرانی و با تکیه بر ذوق و هنر استادکاران هنرمند با نظارت وی به اتمام رسید.

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی