بازار وکیل
یکی از بازارهای زیبا و سنتی ایران که همه ساله گردشگران زیادی را به خود جذب میکند بازار وکیل شیراز است که در زمان کریم خان زند (۱۱۷۲ تا ۱۱۹۳ ه.ق) در شرق شیراز در محله درب شاهزاده، در کنار مسجد وکیل و در شرق میدان شهدا ( شهرداری)احداث شده است.
معماری این بنا بر گرفته از بازار قیصریه لار و همچون بازارچه بلند اصفهان
ساخته شاه عباس کبیر است اما عرض بازار وکیل بیش از سایر بازارهاست.
همچنین 74 دهانه طاق ضربی بازار با ارتفاع بیش از 11 متر مرتفع تر از طاق
سایر بازارهاست که البته هم اینک به علت خاکریزی کف بازار، ارتفاع طاق ها
به ده متر تقلیل یافته است.
این بازار که از نظرمعماری دارای سه
فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان)، حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی 2
پله بالاتر از سطح زمین)، فضای مغازه (محل فروش) است. دارای پنج در بزرگ
است که در چهار سوی آن قرار گرفته است. هم چنین شامل دو رشته شمالی - جنوبی
و شرقی - غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع کرده اند. در تقاطع این دو
رشته چهار سوق قرار گرفته است که بر روی یک هشتی قرار دارد. این چهار سوق
دارای طاق بزرگ ضربی محکمی است و در پای طاق نیز چند ترنج آجرکاری شده است.
در هشتی نیز مغازه هایی چهارگوش در دو طبقه وجود دارد.
ضلع شمالی - جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبی
سرای مشیر ادامه می یابد. در دو طرف این راسته هر قسمت 41 جفت (82 باب)
مغازه وجود دارد که در جلو هر یک سکویی از قطعات سنگی بزرگ که بر روی آن،
ترنج هایی برجسته حجاری شده است. در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه
ها را در حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته اند. مغازه ها اغلب دارای
پستو بوده و در دو طبقه طراحی شده اند.
در شمال شرقی این راسته،
چند کاروانسرای قدیمی به نام های روغنی، گمرک و احمدی ساخته شده است که در
ورودی آنها در درون بازار است. هر یک از این کاروانسراها دارای چندین حجره
می باشند.
راسته شمالی - جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده اند.
در سال 1315 به علت گسترش خیابان زند 11 حجره از حجره های این ضلع از بین
رفته است.
ضلع شرقی - غربی نیز دارای دو بخش است:
1.
قسمت شرقی چهار سوق که آن را بازار علاقه بندان می نامند. این بخش دارای 19
جفت مغازه است که هم اینک مرکز فرش است و مغازه های عطاری نیز در این قسمت
یافت می شود.
2. قسمت غربی چهارسوق که آن را بازار ترکش دوزها می نامند و دارای 10 جفت مغازه است که هم اینک مرکز فروش فرش های ایرانی است.
در ضلع جنوبی چهارسوق در موازات با بازار ترکش دوزها، بازار دیگری قرار
دارد که مدخل آن در جلو سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف
است. این بازار نیز دارای 11 جفت مغازه است.
در زیر چهار سوق، حوض
بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته که آب آن از مجرایی که از زیر بازار ترکش
دوزها می گذشته، تأمین می شده است. این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر
و ساروج ساخته شده است و هم اینک نیز وجود دارد اما حوض مریری به علت بالا
آمدن کف بازار، از بین رفته است.
سیستم تهویه هوا به علت ارتفاع
زیاد سقف طاق و تویزه ای بازار کامل بوده. این امر به وسیله بادگیرهایی
ساده انجام می گرفته هم چنین دریچه ها و روزنه هایی به نام جامخانه یا
هورنور در زیر سقف تعبیه شده بوده که هوا و نور کافی را به بازار می رسانند
اما هم اینک پس از مرمت، این روزنه ها بسته شده اند. هم اینک در بالای
مغازه ها مشبک هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد.
در ورودی
جنوب این بازار در سال 1368 از جانب میراث فرهنگی، اندکی پی بندی شده است.
سیم کشی جدید برق مغازه ها از یک طرف بازار به دیگر سو، چهره قدیمی بازار
را مخدوش نموده است.
سازمان میراث فرهنگی، بازار وکیل را در تیرماه 1315 با شماره 924 به ثبت رسانده است.
حمام وکیل
از بناهای دوران کریم خان زند (1172-1193) در شیراز است که به دستور وی در محله میدان شاه، جنب مسجد وکیل (خیابان طالقانی) ساخته شد.این حمام که به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می
شد، دارای چهار قسمت مرتبط با یکدیگر است. مدخل ورودی این حمام هم اینک یک
هشتی است که در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوی احداث شده است. این هشتی
دارای سقفی با گچ کاری برجسته است. پس از آن سر بینه حمام به شکل هشت ضلعی
منظم و وسیعی دیده می شود که بیشترین تزیینات را داراست. آهکبری های سقف و
دیوارهای این قسمت مربوط به دوران کریم خانی بوده که بیشتر به شکل طرح های
گلدانی است اما در زمان قاجاریه، آثار زندیه کلنگی شده و قاجاریان بر روی
آن آهکبری هایی به شکل داستان های اساطیری (داستان شیرین و فرهاد، پیرزن و
سلطان سنجر، بیژن و منیژه و معراج حضرت رسول) انجام داده اند، در حال حاضر
نیز به جهت تنوع بیشتر طرح های قاجاری، یکی دو طرح زندی مرمت شده و در بقیه
قسمت ها طرح های قاجاری حفظ شده اند. هورنور یا جامخانه هایی که در سقف
تعبیه شده اند، روشنایی این بخش را تأمین می کنند.
در اطراف این سربینه، سکوهایی برای تعویض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگی نیز جهت استحمام در آن وجود دارد.
ستون های این حمام از جنس سنگ گندمک گوگرد دار و سخت است. این ستون ها یک
پارچه هستند و بر روی آنها به فرم هندسی، مقرنس گچی کم عمق دیده می شود ولی
مقرنس آن برجسته است.
در وسط محوطه سر بینه حوض کثیرالاضلاعی از
سنگ ساخته شده و در یک سمت آن راهرویی است که به هشتی دوم منتهی می شود. در
کف حمام چندین رج آجر آب خروده کار شده و بین آنها ساروج ریخته اند تا
فشار آب را تحمل کند.
در دوران پهلوی حمام به دو بخش تقسیم شد.
بخشی از آن سربینه حمام بود که به زورخانه تبدیل شد. در برزخ یا هشتی دوم
که به گرم خانه می رود، قسمتی وجود داشته (در سمت راست ورودی هشتی دوم) که
دیواری ضخیم، قطور و توپر بوده و در بالای آن (در پشت بام) حوض آبی بوده که
آب حمام از آغاز تأمین می شده، پس از تبدیل سر بینه به زورخانه، این دیوار
برداشته شده و راهی به خیابان طالقانی گشوده شد که به در ورودی حمام تبدیل
گشت. هم اینک این در مسدود و به دیوار تبدیل شده است.
پس از عبور
از هشتی دوم به گرمخانه حمام وارد می شویم که دارای سه خزینه آب گرم، آب
سرد و آب ولرم است. در زیر این خزینه ها کانال هایی به نام گربه رو جهت گرم
کردن حمام وجود دارد.
آب رسانی به این حمام از طریق چاهی در ضلع
غربی (گاو چاه) صورت می گرفت. در زیر خزینه اصلی (آب گرم) تون حمام قرار
دارد. در کف حمام نیز گربه روهایی وجود دارد که در بدنه دیوار به دودکش ها
منتهی می شود. این گربه روها علاوه بر آن که گرمای اضافی را به کف حمام
منتقل می کند، دوده های ناشی از سوخت را نیز به بیرون هدایت می کند.
در زمان پهلوی برخی از قسمت های حمام به نمره خصوصی تبدیل شد. چنان که از
دو شاه نشین قرینه با دو حوض سنگی موجود در فضای حمام، شاه نشین سمت راست
به نمره خصوصی تبدیل شد. هم اینک حوض سنگی آن از بین رفته است. دو شاه نشین
اختصاصی دیگر پس از این دو شاه نشین وجود دارد که شاه نشین سمت راست در
طرفین خزینه ها، به نمره خصوصی تبدیل شده بود.
حمام وکیل که به
علت تغییر وضع حمام های عمومی از صورت قبلی خارج شده بود، در سال 1351 توسط
اداره باستان شناسی مورد مرمت قرار گرفت.
این بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد وکیل
مسجد وکیل یا جامع وکیل از آثار دوره زندیه در شیراز است. این مسجد با 11
هزار متر مربع مساحت، 8660 متر زیربنا، 120 متر طول و 80 متر عرض در سال
1187 ه.ق. توسط کریم خان زند در محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی فعلی و
در حد فاصل حمام وکیل و بازار وکیل ساخته شده است.
در دو لنگه
ورودی مسجد با 8 متر ارتفاع و 3 متر پهنا در هر لنگه، در ضلع شمالی مسجد
قرار گرفته است. و در کنار آن نیز ورودی در بازار شمشیرگرها وجود دارد.
بر فراز سر در مسجد کتیبه ای کاشی کاری شده قرار دارد که با خط نسخ آیات
قرآنی بر روی آن نگاشته شده است. در پایان نیز تاریخ 1306 ه. قید گردیده
است. بر فراز آن نیز در میان فضایی کاشی کاری شده، کتیبه ای قرار دارد که
نام فتحعلی شاه و حسین علی میرزا با خط ثلث و آب طلاکاری شده بر روی آن
نگاشته شده است.
در پیشانی طاق سردر، کاشی هفت رنگ وجود دارد، در
زیر طاق نیز با کاشی هفت رنگ مقرنس کاری شده است. دو طرف جرز طاق نیز با
تصاویر گل و بته کاشی کاری شده است در دو طرف در ورودی دو کتیبه قرار گرفته
که با خط ثلث عالی بر روی آن عبارت محمد، علی، الله اکبر بر روی کاشی
نگاشته شده است. بر فراز چهار چوب این در، سنگ سه گوشی است که بر پایین آن
نیز همان عبارات نگاشته شده و در پایان نیز تاریخ 1260 قید گردیده است.
در ورودی به سوی دالانی هشت ضلعی گشوده می شود که سقف آن با تصاویر گل و
بته کاشی کاری شده و بر روی آن با خط کوفی عبارات لااله الاالله و یاعلی
نوشته شده است.
بر دیوار رو به روی در ورودی مجلسی کاشی کاری شده
به شکل مربع مستطیل قرار دارد که به دو بخش تقسیم شده است و بر روی این دو
حدیثی از حضرت رسول (ص) با خط نستعلیق نوشته شده است.
در زیر این
کتیبه، قطعه سنگی گندمکاری به شکل مربع مستطیل قرار گرفته که با خط نستعلیق
عباراتی بر روی آن نگاشته شده است. در کنار این قطعه سنگ، کتیبه ای از سنگ
مرمر مربع شکل قرار دارد که با خط نسخ بر روی آن عباراتی نگاشته شده است.
بر دیوار رو به روی حیاط نیز سنگی سه گوش با عبارات لااله الا الله به خط
کوفی قرار گرفته است. در زیر آن نیز بخشی از آیت الکرسی نگاشته شده است.
دالان هشت ضلعی به دو راهرو متصل است که در زاویه 90 درجه ای راهرو سوم،
حیاط مسجد با طول 60 متر و عرض 60 متر با کف پوشی از سنگ مرمر قرار گرفته
است. در انتهای راهرو اول سمت چپ در ورودی، دستشویی و اتاق هایی قراردارد
که پیش از این اتاق طلاب بوده و هم اینک به انبار تبدیل شده است.
در وسط حیاط حوضی به طول40 متر و عرض 5 متر و عمق 2 متر با تخته سنگ هایی در لبه آن به طول 3 تا 4 متر به کار رفته است.
عمق این حوض هم اینک ...متر است .در چهار ضلع حیاط، طاق نماهایی قرار
گرفته است که تا ارتفاع یک متر از سطح زمین در پایین جرزها ستون ها، سنگ
گندمک با تصاویر گل و بته حجاری شده، قرار گرفته است. بر فراز این سنگ ها
کاشی کاری شده است و با تصاویر گل، بته، نارنج و اسامی خداوند، مزین شده
است.
در ضلع شمالی مسجد طاق مروارید با دو گلدسته کاشی کاری شده
قرار گرفته که ارتفاع آن 20 متر و پهنای دهنه آن به تنهایی 12 متر و با
جرزهای کاشی کاری شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در چهار ضلع طاق
مروارید، سه طاق نمای کوچک و یک شاه تویزه قرار دارد. یکی از این طاق
نماها، دهنه راه ورود به حیاط مسجد است و سه طاق نمای دیگر جلو رواقی با 5
متر عرض را تشکیل داده اند. نمای بیرونی طاق مروارید، سقف و جرزهای آن نیز
با کاشی هفت رنگ با طرح های گیاهی و هندی پوشیده شده است.در چهار ضلع حیاط،
طاق نماهایی قرار گرفته است که تا ارتفاع یک متر از سطح زمین در پایین
جرزها ستون ها، سنگ گندمک با تصاویر گل و بته حجاری شده، قرار گرفته است.
بر فراز این سنگ ها کاشی کاری شده است و با تصاویر گل، بته، نارنج و اسامی
خدانوند، مزین شده است.
در ضلع شمالی مسجد طاق مروارید با دو
گلدسته کاشی کاری شده قرار گرفته که ارتفاع آن 20 متر و پهنای دهنه آن به
تنهایی 12 متر و با جرزهای کاشی کاری شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در
چهار ضلع طاق مروارید، سه طاق نمای کوچک و یک شاه تویزه قرار دارد. یکی از
این طاق نماها، دهنه راه ورود به حیاط مسجد است و سه طاق نمای دیگر جلو
رواقی با 5 متر عرض را تشکیل داده اند. نمای بیرونی طاق مروارید، سقف و
جرزهای آن نیز با کاشی هفت رنگ با طرح های گیاهی و هندی پوشیده شده است.
ازاره داخلی طاق از سنگ مرمر سبک است و ازاره جرزهای دو سوی چپ و راست طاق
از بنگ گندمک منقش ساخته شده است. بر فراز پیشانی طاق بر روی کاشی هفت رنگ،
عباراتی نگاشته شده است. بر روی جرزهای دو سوی طاق نیز با خط نسخ عباراتی
نگاشته شده است. در کمرکش طاق کتیبه ای با تاریخ 1243 قرار دارد. در لبه
داخلی طاق نیز کتیبه ای با خط ثلث از آیات قرآنی قرار گرفته است.
در ضلع جنوبی حیاط مسجد، طاقی در قرینه با طاق مروارید و همانند آن با چهار
طاق نما ساخته شده است. در زیر این طاق، در ورودی شبستان بزرگ مسجد با
ابعاد 75×36 متر قرار دارد. طول شبستان 13 دهنه و عرض آن 5 دهنه دارد. در
این شبستان 48 ستون سنگی یکپارچه با ارتفاع 5 متر و قطه 80 سانتیمتر با طاق
های ضربی قرار گرفته است که به صورت مارپیچی به سبک زندیه حجاری شده است.
کف پوش شبستان تخته سنگ هایی صاف است و ازاره آن تا ارتفاع یک متر و نیم از
سطح زمین پوشیده از سنگ گندمک است.
در این شبستان محرابی با کاشی
هفت رنگ و تصاویر گل و بته قرار دارد که ازاره آن به ارتفاع یک متر از سطح
زمین پوشیده از سنگ مرمر است.
سقف محراب مقرنس کاری شده و در وسط
محراب عباراتی بر روی کاشی نوشته شده است. در گوشه های بیرونی سقف محراب
نیز آیاتی با خط ثلث نوشته شده است. جرزهای سمت راست و چپ محراب پوشیده از
کاشی هفت رنگ است و در آن کاشی معرقی به کار رفته که بر آن عبارت یاعلی به
خط کوفی نوشته شده است.
در سمت چپ محراب منبری با طول 6.40 متر و
عرض 1.26 متر و قطر 5.5 متر از جنس مرمر مراغه آذربایجان با 14 پلکان قرار
گرفته که همچنان پابرجاست.
در ضلع غربی حیاط 11 طاق نما وجود دار
که بر جرزها و لچکی آنها کاشی های رنگین قرار گرفته است. در پیشانی این
طاق نماها، اسامی خداوند نقش بسته است. بر پیشانی طاق ششم نیمه ای آیه ای
قرآنی با خط نسخ نگاشته شده و در ضلع شرقی که قرینه ضلع غربی با 11 طاق نما
و کاش کاری رنگین است، بر پیشانی طاق ششم، نیمه اول آیات طاق ششم ضلع غربی
با خط نسخ نوشته شده است.
در این شبستان، سقف (گنبدهای میان تویزه ها) تنها در امتداد در ورودی تا محراب کاشی کاری شده و بقیه عرق چین ها از آجر است.
در پشت هر دو طاق نماهای ضلع شرقی و غربی، رواقی کوچک قرار دارد که در پشت
رواق ضلع شرقی شبستانی 4 دهنه با طول 25 متر و عرض 20 متر قرار گرفته که
سقف آن آجری است و در آن 12 ستون سنگی یکپارچه به ارتفاع 5 متر قرار دارد.
این شبستان را شبستان زمستانی مسجد می نامند. در کتیبه های سر در ورودی و
حاشیه ایوان آیات قرآنی با خطوط ثلث و نسخ در زمینه لاجوردی نگاشته شده
است. در ضلع شمال شرقی حیاط مسجد، حیاط کوچکی با 35 متر طول و 20 متر عرض
قرار گرفته که درون آن نیز حوضی سنگی وجود دارد.این مسجد یک بار
به وسیله حسین علی میرزا فرمانفرما فرزند علی شاه قاجار (1250 - 1212 ه.ق)
مرمت شده است. مسجد وکیل به مدت 10 سال محل برگزاری نماز جمعه بوده است.
سازمان میراث فرهنگی این بنا را در سال 1311 ه.ش. با
شماره 182 به ثبت تاریخی رسانده است.
سرای مشیر
سرای مشیر یا سرای گلشن از آثار دوره قاجاریه در شیراز است که در انتهای جنوبی بازار وکیل در گوشه شرقی آن قرار گرفته است.
این سرا که دارای طرح و نقشه ای دایره ای (هشت گوش) است، توسط میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک احداث شده است و به همین دلیل به سرای مشیر معروف است.
سر در ورودی سرای مشیر، دارای دو طبقه کاشی کاری شده است که چند لچکی نیز در آن قرار دارد.
در بالای آن نیز، به جهت نورگیری حجره های طبقه دوم سرا، پنجره ای مشبک از آجر قرار گرفته است.رخ بام نیز از قطعات سنگ یکپارچه تهیه شده است. در دو طرف نمای سردر ورودی، دو اسپره کاشی کاری شده وجود دارد و بالاتر از آن، مقرنس هایی از کاشی قرار گرفته است.
در زیر آن کتیبه ای کاشی کاری شده با زمینه لاجوردی و خط نستعلیق عبارت سرای گلشن بنای مرحمت پناه حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی را نشان می دهد.
در پایین کتیبه، دو سنگ مرمری قرار گرفته که بر روی آنها در سه سطر عبارتی در بیان اهداف تأسیس سرا، حجاری شده است و در پایان نیز تاریخ ۱۲۸۲ ه.ق قید شده است.
در دو طرف این دو سنگ، دو حاشیه کاشی کاری مزین به شاخ و گل و برگ، قرار گرفته است.
دو پله از دو تخته سنگ یک پارچه، در ورودی این سرا به سوی دالان ورودی قرار دارد. در عرق چین سقف دالان ورودی ترنج هایی بر وری قطعات کاشی کاری وجود دارد.
سرای مشیر دارای دو طبقه است که کف پوش طبقه اول از قلوه سنگ و طبقه دوم سنگ و آجر است. در هر طبقه حجره هایی وجود دارد و در جلو حجره ها، ایوانی قرار گرفته است. حجره های طبقه دوم یکتو هستند و مرزهای لچکی های آن کاشی کاری شده است.
حجره های طبقه یا اشکوب اول، تودرتو می باشد و به وسیله راهرویی به حیاط متصل می شوند. این حجره ها دارای درهای چوبی منبت و مشبکی هستند که از چوب ساج ساخته شده اند. سه رشته پلکان در سه ضلع مختلف طبقه اول را به طبقه دوم متصل می کند.
طبقه یا اشکوب دوم در لبه ایوان دارای فخرمدین است. این بنا خود به شکل هشت ضلعی است که اتاق ها در هشت ضلع آن قرار گرفته است.
در وسط حیاط نیز حوض بزرگ هشت ضلعی ای قرار دارد که لبه و پاشویه آن از سنگ های مختلف یکپارچه ساخته شده است و در آن سه فواره وجود دارد. در چهار طرف این حوض، باغچه هایی قرار گرفته است و در آن درخت نارنج پرورش یافته است.
کف پوش سرای مشیر، قطعات کوچک سنگ است.
در ضلع شمالی این سرا، در فضای بسته هشت ضلعی، ساختمان هایی قرار گرفته که دارای سقف مرتفعی است که کاشی کاری و مقرنس کاری شده است.
در وسط گنبد آن نیز، بادگیری وجود دارد که در دهانه آن اشعاری مشتمل بر نام چهارده امام، با خط نستعلیق بر روی کاشی نگاشته شده است.
در ضلع جنوبی حیاط نیز تالار و اتاق هایی در بخش های بالا و پایین قرار دارد.در ضلع شرقی و غربی حیاط، مغازه ها و راهروهایی وجود دارد که در مغازه ها همگی ارسی های چوبی است که با شیشه های رنگی تزیین شده است.
معماری این بنا، برگرفته از معماری کاروانسراهای صفوی است.
سازمان میراث فرهنگی، این بنا را در سال ۱۳۴۷ ه.ش . با شماره ۴۲۴ به ثبت تاریخی رسانید .
جایی که روزانه پذیرای هزاران گردشگر داخلی و خارجی است.
این بنا امروزه به محلی تبدیل شده تا بخشی از صنایع دستی استان فارس در آن به نمایش درآید. در محوطه سرای مشیر ۱۰ فروشگاه متعلق به میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری برای حمایت از تولید کنندگان و صنعتگران صنایع دستی قرار داده شده تا محلی برای عرضه تولیدات صنعتگران استان فارس باشد.
در سرای مشیر بیش از ۶۰ رشته تولیدات صنایع دستی را می توان ملاحظه کرد. از قدیم ندیما مغازه کنار سرای مشیر یکی از بهترین فالوده فروشیهای شیراز بود و اگر شما هم به آنجا سر زدید کامتون رو هم شیرین کنید. مهدی
